Prawa i obowiązki świadka w postępowaniu karnym

W procesie karnym zeznania świadków mają często kluczową rolę. Przepisy nakładają na świadków szereg obowiązków, ale też przyznają im określone uprawnienia, zmierzające w szczególności do ochrony prawa świadka do niedostarczania informacji, które mogłyby narazić jego lub osoby dla niego najbliższe na odpowiedzialność karną czy też ochrony tajemnicy państwowej, służbowej i zawodowej. Kodeks postępowania karnego przewiduje też środki służące ochronie prywatności i bezpieczeństwa świadka.

Obowiązek stawienia się na wezwanie

Każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się w miejscu i godzinie wskazanej w wezwaniu i złożyć zeznania (art. 177 § 1 kpk).

 

Doręczanie wezwań

Wezwania doręcza się, za pokwitowaniem odbioru, przez pocztę, a w razie niezbędnej konieczności – przez Policję (art. 131 § 1 kpk). Wezwanie powinno zawierać oznaczenie organu wysyłającego, wskazanie, w jakiej sprawie, w jakim miejscu i czasie ma się stawić wzywany oraz uprzedzenie o skutkach niestawiennictwa ( art. 129 § 1 kpk ). W przypadku niecierpiącym zwłoki można wzywać osoby telefonicznie lub w inny sposób stosownie do okoliczności ( art. 137 kpk).

 

Wezwanie przez Policję
Osobiste wezwanie świadka przez Policję do niezwłocznego złożenia zeznań na komendzie, bez uprzedniego wezwania za pośrednictwem poczty, jest praktyką rzadko spotykaną i powinno mieć, co do zasady, charakter wyjątkowy. Jednakże, jak wynika z powołanych wyżej przepisów, kodeks postępowania karnego pozwala na zastosowanie takich procedur w „niezbędnych” i „nie cierpiących zwłoki” sytuacjach.


Prawo do informacji o celu wezwania

Osoba wezwana do stawiennictwa tą drogą ma prawo otrzymać informację w jakiej sprawie jest wzywana, przy czym trzeba mieć na uwadze, że funkcjonariusze mogą odmówić udzielenia tej informacji z uwagi na dobro postępowania, które na tym etapie ma charakter tajny.

 

Usprawiedliwienie niestawiennictwa
Osoba wezwana w charakterze świadka może z ważnych przyczyn usprawiedliwić swoje niestawiennictwo i wnosić o przesłuchanie jej w innym terminie. W takiej sytuacji wskazane jest złożenie usprawiedliwienia na piśmie, z powołaniem przyczyn usprawiedliwiających niestawiennictwo. W przypadku osobistego wezwania przez Policję, o okolicznościach uniemożliwiających stawiennictwo należy poinformować ustnie i w takiej formie wnosić o wyznaczenie innego terminu przesłuchania.

 

Konsekwencje nieusprawiedliwionego niestawiennictwa
Na świadka, który nie stawi się na wezwanie bez usprawiedliwienia może zostać nałożona kara pieniężna w wysokości do 10000 zł. Ponadto prokurator może zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie świadka (art. 285 § 1 i 2 kpk).


Zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie świadka - prawa osoby zatrzymanej
W przypadku zastosowania przez Policję zatrzymania i przymusowego doprowadzenia, osoba zatrzymana ma prawo do korzystania z pomocy adwokata, w szczególności może zażądać telefonicznego kontaktu z adwokatem. Telefon ten powinien być wykonany do konkretnego prawnika, którego wskazać musi osoba zatrzymana, w związku z czym zalecane jest posiadanie w książce telefonicznej numeru telefonu do uprzednio wybranego adwokata.

Osoba zatrzymana może żądać zawiadomienia o jej zatrzymaniu osoby najbliższej.

Osoba zatrzymana powinna zażądać wydania odpisu protokołu zatrzymania.

 

Na orzeczenie o zatrzymaniu i przymusowym doprowadzeniu świadka służy zażalenie do sądu.

Obowiązek zeznawania prawdy.
Osoba przesłuchiwana w charakterze świadka jest zobowiązana mówić prawdę. Za zeznanie nieprawdy lub zatajenie prawdy grozi odpowiedzialność karna za popełnienie przestępstwa z art. 233 § 1 kk, o czym świadek powinien być pouczony przed przystąpieniem do przesłuchania. Przestępstwo składania fałszywych zeznań jest zagrożone karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.


Podkreślić należy, że nieścisłości w zeznaniach świadka, wynikające z niepamięci czy niewiedzy i niebędące efektem świadomego dążenia do przedstawienia faktów niezgodnie z prawdą, nie stanowią czynu zabronionego.

 

Prawo do odmowy składania zeznań

Prawo do odmowy składania zeznań posiadają osoby najbliższe dla podejrzanego (oskarżonego) tj. małżonek, wstępny (rodzice, dziadkowie), zstępny (dzieci, wnuki), rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia, jej małżonek oraz osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.

Ponadto prawo do odmowy złożenia zeznań przysługuje także osobie, która w innej toczącej się sprawie jest oskarżona o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem w toku którego ma złożyć zeznania, a więc jest faktycznym współoskarżonym, którego sprawa jest jednak rozpatrywana w oddzielnym postępowaniu.

 

Prawo do odmowy odpowiedzi na pytanie
Świadek może także bez podania przyczyny odmówić odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe (art. 183 § 1).

 

Prawo do odmowy zeznań co do okoliczności objętych tajemnicą służbową lub zawodową
Osoby obowiązane do zachowania tajemnicy służbowej lub tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji mogą odmówić zeznań co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, chyba, że sąd lub prokurator zwolni te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy (art. 180 § 1 kpk).

 

Ochrona prywatności świadka

Świadek ma prawo żądać zastrzeżenia danych dotyczących jego miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości prokuratora i sadu jeśli zachodzi uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec niego lub osoby najbliższej w związku z jego czynnościami.

Pisma procesowe doręcza się wówczas do instytucji, w której świadek jest zatrudniony lub na inny wskazany przez niego adres

Świadek może też złożyć wniosek o utajnienie danych osobowych w razie istnienia uzasadnionej obawy niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności lub mienia w znacznych rozmiarach. Utajnieniu podlegają okoliczności umożliwiające ujawnienie tożsamości świadka, w tym dane osobowe, jeżeli nie mają one znaczenia dla rozstrzygnięcia w sprawie. Utajnieniu nie podlega więc treść zeznań świadka.
O utajnieniu decyduje w postępowaniu przygotowawczy prokurator, w sądowym sąd w drodze postanowienia, na które przysługuje podejrzanemu zażalenie.

 

W postępowaniu sądowym świadek może wnosić o przesłuchanie go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą.

 

Autor: Urszula Piątkowska, adwokat